SEJARAH PAS : ULAMA' PAS DARI PERINGKAT AWAL LAGI.

PENGLIBATAN ULAMA’ DALAM PAS PADA PERINGKAT AWAL

Gerakan kesedaran Islam di Tanah Melayu bermula dengan pulangnya pelajar-pelajar Melayu yang pernah mendapat didikan di Timur Tengah khususnya di Mesir . Pengaruh ini menjalar masuk ke alam Melayu apabila Syed Sheik bin Ahmad al-Hadi dan Sheikh Muhammad Tahir Jalaludin al-Azhari yang pulang daripada Mesir. Mereka banyak menerima idea-idea pembaharuan daripada Sheikh Muhammad Abduh seorang pemimpin kebangkitan Islam yang terkenal di Mesir.

Apabila Syed Sheik al-Hadi pulang dari Kahirah pada tahun 1904, beliau telah menerbitkan majalah al-Imam di Singapura pada tahun 1906-1908 bersama rakannya Syed Sheik bin Ahmad Al-Hadi, Haji Abbas bin Muhammad Toha dan lain-lain lagi.

Al-Imam berjaya mencetuskan perubahan minda para pembaca di Tanah Melayu zaman tersebut. Kemudian mereka menerbitkan akhbar-akhbar seperti Neraca (1911-1915), Tunas Melayu 1913, Ikhwan 1926 dan Saudara 1928. Akhbar ini menanamkan semangat anti penjajah melalui sindiran, kritikan dan teguran bangsa Melayu di bumi sendiri. Keluaran pertamanya pada 23hb. Julai, 1906. Idea-idea Islam yang syumul dan lengkap ditulis dalam penerbitan mereka.(Abdul Rahman Abdullah, 1987: 154-155, William, R. Roff, 89-90, Dr. Haji Abdullah Ishak, 1990, 201-202, Haji Mohd. Fakharddin Dato’ Haji Ahmad Gahzali, 2003: 3)

Majalah ini telah meniupkan kesedaran kepada golongan agama untuk bangkit menentang penjajah. Golongan ini telah menggerakkan mereka yang berpendidikan agama kearah pembentukan organisasi politik . Mereka menyeru masyarakat supaya kembali kepada ajaran Islam untuk meninggikan ekonomi dan politik orang Melayu. (Wan Hashim Wan Teh, 1988:37-38, William, R. Roff, 1980: 58)

Sekitar tahun 1931 perkembangan politik tanah air terbahagi kepada dua kumpulan. Kumpuln pertama ialah puak kanan yang terdiri daripada mereka yang berpelajaran Inggeris dengan slogan Malaya untuk orang Malaya_. Golongan kedua ialah puak kiri yang berjuang untuk kemerdekaan orang Melayu dengan konsep penyatuan Melayu Raya_ dipelopori oleh Ibrahim Yakob dan Ishak Haji Mohammad.( Shahrom Husain, 1985 :67-68). Kemudian Ishak Haji Muhammad dan Ibrahim Yaakob telah menubuhkan Kesatuan Melayu Malaya (KMM) untuk kemerdekaan Malaya dan Indonesia, kemudian KMM telah diharamkan oleh Jepun walaupun pada peringkat awal Jepun memberi kerjasama. Sebagai gantinya Jepun telah menubuhkan Pembebasan Tanah Melayu (PETA). Apabila Jepun menyerah kalah maka hasrat untuk merdeka tidak tercapai. (Shafie Ibrahim, 1981:3)

Hasil daripada gerakan ini maka melahirkan Hizbul Muslimin yang berpusat di Gunung Semanggul. Ia adalah parti politik pertama yang berlandaskan Islam dan mempunyai matlamat yang jelas yang dipelopori oleh golongan agama di Gunung Semanggul.

Hasil daripada gerakan ini maka melahirkan Hizbul Muslimin yang berpusat di Gunung Semanggul. Ia adalah parti politik pertama yang berlandaskan Islam dan mempunyai matlamat yang jelas yang dipelopori oleh golongan agama di Gunung Semanggul.

Apabila KMM (Kesatuan Melayu Muda) ditubuhkan di cawangan Gunung Semanggul menjelang tahun 1940an. Pelajar-pelajar Ma’had Ehya telah menyertai KMM. Penyertaan penuntut–penuntut Ehya’ Syarif dalam Gerakan Kesatuan Melayu Muda bukan setakat menjadi ahli, tetapi beberapa orang daripada mereka telah menjadi pemimpin KMM cawangan Gunung Semanggul dan seluruh Perak Utara. (Nabir Abdullah, 1976:76)

Penyertaan secara aktif di dalam politik dan persatuan di kalangan para pelajar Ehya’ pada waktu itu adalah hasil pembawaan guru-guru yang mengajar mereka. Di kalangan guru-guru inilah yang membentuk ideologi pelajar kerana mereka telah menghuraikan fahaman perseorangan (personal ideology) seperti pendapat, sikap, nilai dan bentuk pemikiran kepada para pelajar. (James C, Scott, 1968:31)

Inilah juga yang dilakukan oleh ustaz Abu Bakar al-Abaqir yang menggalakkan anak muridnya terlibat dengan kegiatan memajukan agama dan bangsa.

PKMM[1] telah ditubuhkan pada 17hb. Oktober 1945 di Ipoh ia dipimpin oleh Mukhtarudin , Burhanuddin al-Helmi dan Islak Haji Muhammad dan sayapnya ialah Angkatan Pemuda Insaf (API), Angkatan Wanita Insaf (AWAS) dan Barisan Petani Malaya (BATAS). (Shafie Ibrahim, 1981:3)

Golongan agama telah menjadikan PKMM sebagai wadah perjuangan pada waktu itu kerana belum ada lagi wadah yang mereka hendak pejuang untuk menentang penjajah dan dapat mencapai kemerdekan. Menurut Khaidir Khatib para ulama’ dari peringkat awal lagi mereka tidak sudi kalau kegiatan mereka dikongkong dan mereka menjadi boneka sahaja. (Faridah Ali, 1974/75: 15)

Atas galakan PKMM melalui Dr. Buranuddin al-Helmi maka Hizbul muslimn ditubuhkan pada 14hb. Mac 1948. Hizbul Muslimin merupakan satu landasan baru dalam kehidupan masyarakat Melayu, bahawa Islam boleh berperanan dan menjadi ejen perubahan masyarakat (Firdaus Haji Abdullah, 1980:6). Selepas perang dunia kedua ideologi Islam sebagai asas mula bertapak di sekolah-sekolah agama seperti di Mahad Ehya’ al-Syarif yang terkenal sebagai pusat pejuang-pejuang yang beroreintasikan agama. (Firdaus Haji Abdullah, 1980: 6). Kesannya Ma’had telah berjaya melahirkan tokoh-tokoh pejuang seperti Osman Hamzah, Yunus Yatimi, Asri Haji Muda. Sekolah ini telah mengajar tentang pelajaran yang boleh menimbulkan kesedaran bahawa bangsa Melayu mundur kerana meninggalkan Islam. (Firdaus Haji Abdullah, 1980:6)

Apabila Hizbul Muslimin diharamkan oleh penjajah Inggeris[2] maka ramai di kalangan tenaga penggeraknya telah menyertai Pas yang pada ketika itu lebih mirip kepada nasionalis daripada Islam. Empat anggota Hizbul Muslimin telah menyertai Pas adalah Ustaz Osman Abdullah, Ustaz Baharudin Abdul Latif, Ustaz Khadir Khatib, Haji Yunus Yatimi dan Dato’ Mohd. Asri Haji Muda. (Wan Hashim Wan Teh, 51, Firdaus Abdullah, 1980: 46, John Funston, : 91, William R. Roff: 156)

Walau bagaimanapun Pas bermula sebagai pergerakan elit agama di Pantai Barat Semenanjung. Namun ia tersebar pesat di negeri Pantai Timur seperti Kelantan dan Terengganu kerana majoriti penduduknya orang Melayu. Di kedua-dua negeri tersebut Pas mendapat sokongan daripada para haji, ahli Umno yang telah keluar parti, penyokong PKMM yang masih ada serta mereka yang terpelajar daripada pendidikan Melayu dan Arab. (R.S. Milne & K. Diane Mauzy, : 185) Penglibatan di kalangan mereka yang berpendidikan agama kerana dilihat dari dasar dan komitmen Pas yang memaktubkan beriktiar melaksanakan hukum-hukum Islam. Perletakan dasar perjuangan Islam ini adalah satu perkara yang penting untuk ulama’ melibatkana diri dalam Pas dan merealisasikan Islam sebagai al-Din.

Pas yang merupakan lanjutan daripada perjuangan Hizbul Muslimn yang diharamkan oleh Inggeris, ahlinya terdiri daripada mereka yang berpendidikan agama.

Begitu juga yang dicatat oleh Nabil Abdullah, orang yang mencadangkan nama Persatuan Islam SeMalaya (PAS) dari Persatuan Ulama, adalah dari kalangan orang yang terlibat dengan Hizbul Muslimin iaitu Osman Hamzah. Malahan bentuk dan tujuan perjuangan parti itu juga ditentukan sedikit sebanyak oleh mereka yang biasa berjuang dalam Hizbul Muslimin. Oleh kerana itulah kita katakan bahawa Pas adalah lahir dari runtuhan Hizbul Muslimin[3] yang banyak berdamping dan menerima sokongan anggota PKMM dan sekutunya.(Nabil Abdullah, 1976: 210)

Kalau dilihat daripada permulaan saat penubuhan Pas sehingga kemerdekaan mendapat sokongan yang kuat dari kalangan orang agama. Memang Pas ditubuhkan oleh mereka yang menghendaki Islam dapat ditegakkan dinegara ini. (Ahmad Kamar, 1979:30). Beberapa persidangan yang di adakan pada peringkat awal telah melibatkan tokoh-tokoh yang berlatar belakang agama seperti Haji Ahmad Fuad Hassan, Haji Mohammed Ghazali Abdullah, Haji Hussain Che’ Dol. Mereka merupakan tokoh pejuang dan ulama’ yang memperjuangkan Pas pada peringkat awal.[4]

Penglibatan yang aktif di kalangan mereka yang terlibat dengan Hizbul Muslimin yang berpengkalan di Ma’had Ehya’ al-Syarif adalah bukti penglibatan golongan agama di dalam Pas. Tempat-tempat seperti ini yang menjadi pengkalan yang menyebarkan Islam dan ideolagi yang diperjuangkan oleh Pas kebetulan selari dengan apa yang diajar oleh Tok Guru pondok walaupun pondok ini bukan tajaan Pas. Dengan ini memudahkan Pas mengembangkan pengaruhnya di kawasan pondok. Misalnya tiga orang pelajar Ma’had Ehya’ Sayarif, Baharudin Abdul Latif, Othman Hamzah dan Yunus Yatimi yang telah menghadiri ke mesyuarat perasmian PKMM di Ipoh pada 10 November hingga 3 Dis 1945. Mereka ini kemudian bergerak dalam Angkatan Pemuda Insaf (API) dan seterusnya dalam PAS. (Firdaus Abdullah, 1985: 33) Lahirnya persidangan di kalangan tokoh agama dalam Umno pada waktu itu adalah hasrat murni mereka untuk melihat Islam dapat ditegakkan dengan baik dengan adanya persidangan ulama’ Malaya di Muar pada 21 Feb 1950 manakala 15 Ogos 1951 di Kuala Lumpur dan kemudiannya di Seberang Perai adalah menefestasi keinginan ulama’ pada waktu itu untuk berorganisasi. Hasrat ini dapat dilihat daripada yang disebut oleh Haji Ahmad Fuad yang merasakan perlu ulama’ bersatu dan meyesal kerana ulama’ tidak bersatu. (Shafie Ibrahim. 1981: 14). Ini dapat dilihat daripada ruh penubuhan Pas di kalangan ulama’ dalam Umno merasakan perlu satu pertubuhan yang mengumpulkan semua ulama’ dalam satu kesatuan untuk menjadi satu barisan yang kukuh dalam menentang kemunkaran yang dilakukan oleh Umno seperti mengajurkan loteri, mengadakan fun fair yang dianggap oleh oleh ulama’ mengotorkan kesucian Islam.(Nakhaei 1987 : 45)

Penubuhan Pas pada peringkat awal adalah menjadi wadah kepada ulama’ untuk berorganisasi dan dapat membentuk satu jamaah yang mampu untuk melawan kemungkaran pada ketika itu. Pada waktu itu sudah ada keinginan ulama’ untuk mewujudkan sebuah parti politik Melayu Islam baru yang menggabungkan ulama’ dalam satu wadah.. Mereka hendak menjadikan Pas sebagai sebuah badan yang bebas jika boleh menyamai dengan Parti Masyumi di Indonesia. (Safie Ibrahim, 1981:4)

Sejak daripada persidangan kedua lagi sudah ada idea untuk Pas berdiri dengan sendiri yang bebas dan tidak bergantung kepada orang lain. Supaya ulama’ dapat berbicara dengan bebas dan tidak terikat dengan badan induk yang ada. Ini adalah kerana ulama’ sedar mereka perlu ada organisasi untuk bergerak sebagai nadi kepada ummah. Walaupun hajat ini tidak kesampaian untuk dilaksanakan seperti dalam artikel 22 bab 1 draf perlembagaan Pas yang menyebut bahawa sesiapa yang memegang ahli jawatankuasa eksekutif Pas tidak boleh dalam masa yang sama memegang jawatan dalam mana-mana parti politik lain. Oleh kerana artikel ini akan -menjejaskan mereka yang masih sayang pada Umno maka ada cadangan supaya artikel ini dimansukhkan.(Nasarudin Mat Isa, 2001:16)

Sambutan ini juga berkait rapat dengan tokoh kepimpinan pada waktu itu seperti Haji Ahmad Fuad yang memang terdedah dengan gerakan agama dan bakat kepimpinan. Beliau merupakan seorang yang bijak dan pintar. Bakat kepimpinan dan pendedahan kepada gerakannya sejak daripada kecil. Namanya sebenar Dahmat bin Hasan bin Bilal Mat Salleh. Digelar Dahmat al-Bariak setelah tamat pengajian di peringkat Qismul ‘Ali (1937) di Ma’had al-Ehya’ as Syarif kerana kecemerlangan akademiknya. Kemudian namanya ditukar kepada Ahmad Fuad oleh Sheik Hassan Yamani ketika belajar di Mekah. Beliau mula terdedah dengan gerakan politik Kaum Muda ketika berada di Ma’had al Ehya’ asSyarif Gunung Semanggul (1934-1937) dan Gerakan Islah ketika berada di Mekah (1937-1939).. terlibat dalam penentangan terhadap British di Palestin ketika berada di Mekah. (Nabil Abdullah, 1976: 61,Mohd. Fadli Ghani 2003c:1) (Othman Hamzah, 1987:50). Pengalaman yang ada pada Tuan Haji Ahmad Fuad seorang ulama’ dan seorang yang tekun dan berkarismatik adalah penyumbang utama kearah kelahiran Pas pada peringkat awal. Kepimpinan beliau (15 ogos 1951-Sep 1953) dianggap sebagai printis membawa golongan agama dalam organisasi untuk meningkatkan kedaulatan Islam. Kebetulan beliau merupakan Pengerusi Badan Agama Umno, maka mempercepatkan penubuhan Pas.. (Muhaimin Sulam, 2003: 70)

Sebagai seorang yang memiliki latar belakang pendidikan agama satu kelebihan untuk membawa Islam sebagai visi perjuangan politik. Di samping itu beliau memahami bahawa bangsa Melayu perlukan negara yang berdaulat. Kebetulan pada ketika itu Umno merupakan satu wadah politik kepada orang Melayu kerana parti yang berhaluan kiri telah diharamkan oleh penjajah. Beliau merasakan tidak selesa dengan beberapa pendirian Umno. Maka beliau telah memikirkan hanya melalui satu persatuan yang menyuarakan aspirasi Islam yang boleh menjadi pengimbang kepada Umno. Semasa penubuhan Pas di peringkat awal, beliau menggunakan mekanisme yang wujud dalam Umno untuk memudahkan kerja penubahannya. Ini termasuk menghubungi para sultan , mufti, alim ulama’ dari seluruh Negara.(Muhaimin Sulam 2003:72-73)

Dasar Pas yang meletakkan Islam merupakan asset yang paling penting memperkembangkan pengaruh Pas. Ini dapat dilihat daripada sambutan yang diberikan oleh masyarakat Melayu yang beragama Islam.[5] Kerana dasar Islam yang diperjuangkan oleh Pas telah menarik minat orang Melayu yang sinonim dengan Islam terutama di kalangan ulama’. (K.J. Ratnam 1985: 145, Fred R. Von Der Mehden 1982: 184, Judith Nagata 1987: 121), Islamic Revival And the Problem Of Legitimacy among Rural Religious Elites in Malaysia, edit Bruce Gale, Pelanduk Publications dlm Readings In Malaysian Politics, 1987 113-133)). Sebab itu setiap kali pilihanraya isu Islam[6] telah dieksploitasikan untuk kejayaan dalam pilihanraya bagi mencari sokongan. Isu agama adalah yang paling berkesan pada orang Melayu. Segala bantuan dan pembinaan yang melambangkan syiar Islam akan ditonjol kehadapan untuk membuktikan kepada orang Melayu bahawa merekalah calon yang patut dipilih.

Pas yang telah menjadikan al-Quran dan Hadis sebagai panduan politiknya dengan mudah dapat meresapkan pengaruhnya di kalangan penduduk luar bandar terutama di negeri yang majoritinya terdiri dari kalangan orang Melayu seperti Kelantan dan Terengganu dan Kedah.[7] Di sebabkan Islam dan Melayu menjadi intisari peribadi bangsa Melayu dalam erti kata konsep Melayu itulah Islam dan Islam itulah Melayu sudah diterima umum dan konsep ini menjadi modal besar Pas tambahan pemimpinnya pula terdiri dari kalangan orang-orang berpendidikan Islam.(Yahya Ismail, 1978: 99)

Pas juga melebarkan pengaruh di kawasan pengajian agama. Sentimen pegangan agama di kalangan orang Melayu yang begitu kuat dieksploit oleh Pas untuk menarik sokongan di kalangan mereka. Ini dapat dilihat dengan penubuhan sayap parti iaitu Dewan Pemuda dalam Pas diamanahkan kepada ulama’ iaitu Ustaz Haji Ahmad Badwi Abdullah yang kelulusan Makkah. Perkara ini diputuskan dalam mesyuarat Jawatankuasa Agung Pas yang bermesyuarat pada 3 April 1952. untuk beliau menubuhkan Dewan Pemuda Islam sebagai sebuah jawatankuasa kecil (lajnah/biro) dalam Jawatankuasa Agung PAS). (Minit Mesyuarat Jawatankuasa Agung Pas, 3 April 1952:1). . Mesyuarat tersebut juga bersetuju untuk melantik Ustaz Ahmad Badwi yang juga seorang ahli Jawatankuasa Agung Pas sebagai Ketua Dewan Pemuda Islam yang akan menjalankan kerja-kerja kepemudaan (Mohd. Fadli Ghani, 2003:2)

Malahan apabila Kongres yang dikenali sebagai Kongres pemuda Islam yang berlangsung pada 25 Ogos 1953 di Madrasah al-Ulum As Syariyyah Bagan Datoh, Perak yang kemudiannya bersetuju melantik Ustaz Othman Abdullah[8] sebagai Ketua Dewan Pemuda Pas (Mohd. Fadli Ghani, 2001:12). Program yang dibuat di Madrasah al-Ulum dan mendapat kerjasama yang baik adalah satu bukti memang Pas mendapat sokongan dari kalangan ulama’ dan golongan agama, malahan Dewan Penuntut Madrasah al-Ulum banyak memainkan peranan untuk menggerakkan organisasi Dewan Pemuda Pas.(Mohd. Fadli Ghani, 2003:67) Malahan pergerakan Kesatuan Pelajar Agama Islam Se Malaya (KPAS) yang mendapat sokongan dari sekolah-sekolah agama rakyat terutama di Perak, Kedah, Seberang Perai, Selangor dan Kelantan.(Mohd. Fadli Ghani, 2003:68)

Kebanyakan Tuan Guru dan pondok menjadi power base Pas pada peringkat awal hingga kini.[9] Walupun pondok itu tidak berada di bawah kendalian Pas tetapi segala pembawaan tuan gurunya mempengaruhi dalam tindakan.[10] Mahathir Mohd. Khir dalam satu tulisannya telah menyatakan bahawa kaitan erat antara pondok, padi dan Pas. (Mahathir Mohd. Khir, 1992: 26-28). Penglibatan beberapa orang ulama’ dan Tuan Guru pada peringkat awal penubuhan Pas memberi impak yang besar kepada politik melayu. Daerah-daerah yang tebal dengan tradisi persekolahan pondok khasnya di Kedah, Kelantan dan Terengganu telah menjadi sasaran parti itu. Di antaranya Tuan Guru Haji Ahmad Tuan Hussein merupakan mudir di Al-Madrasah Al-Khairiah Al-Islamiah di Pokok Sena, Seberang Perai, Tuan Guru Haji Yahya Junid daripada Al-Madrasah Al-Khairiah Al-Hilmiah Padang Lumat Kedah, Tuan Guru Haji Ahmad Kodiang, Tuan Guru Haji Hussein Che’ Dol, Tuan Haji Ahmad Fuad menjadi pengetua Madrasah al-Masriah, Tuan Guru Haji Abdullah Abbas Nasution Tanjung Pauh Jitra, Taun Guru Haji Osman Yunus daripada Pondok Al-Nahdhah Bukit Besar Kedah, Di Kelantan antara tuan guru yang terlibat dalam Pas pada peringkat awal ialah Tuan Guru Haji Daud Pondok Meranti Pasir Mas, Tuan Guru Haji Hussein Rahimi dan Tuan Guru Haji Abdullah Tahir dari Madrasah Al-Ahmadiah Bunut Payung, Tuan Guru Haji Abdul Ghani dari Madrasah Muhammadiah Kubang Bemban Pasir Mas, Tuan Guru Haji Abu Bakar dari pondok Bukit Tiu, Tuan Guru Haji Omar dari pondok Kg Baru Pak Husein, Tuan Guru Haji Hassan dari pondok Lemal, Tuan Guru Haji Mohd. Nor dari pondok Teliar, Tuan Guru Haji Harun juga dari Pondok Lemal dan Tuan Guru Haji Mustafa dari pondok Pasir Tumbuh dan Tuan Guru Haji Hassan dari pondok Ketereh yang sebelumnya seorang penyokong Umno menyertai Pas pada tahun 1958. Dengan penglibatan mereka ini juga telah dijadikan modal kempen pilihanraya di kalangan aktivis Pas, salam dan pesanan Tok Guru menjadi modal untuk memenangi hati pengundi dan rakyat yang selalu percaya bahawa guru-guru mereka adalah orang baik. (Muhammad Abu Bakar, 1985:326-327)

Di Trengganu beberapa tuan guru yang menjadi tumpuan Pas pada waktu itu untuk mengembangkan pengaruh Pas. Antaranya ialah Pondok Haji Abdul Latif di Besut, Pondok Haji Kadir di Padang Midin, pondok Haji Abbas di Tok Jiring, Pondok Haji Shafie Sulong di Durian Guling, Pondok Haji Zainal Abidin Dungun dan Pondok Haji Mat Shafie yang dikelolakan oleh Haji Mat Teresat. Muhammad Abu Bakar, 1997:163) Pada waktu itu Maahad Ehya’ al-Syarif yang merupakan tempat tumpuan ulama’ Hizbul Muslimin. (Burhanuddin Abdul Latif 1994:iii-iv) Kemenangan Tuan Guru Haji Ahmad Tuan Hussein menjadi faktor penolak aktivis Pas membawa obor parti dalam masyarakat pondok (Muhammad Abu Bakar, 1985:324). Kemenangan ini juga berkait rapat dengan perjuangan Pas yang sama dengan Hizbul Muslimin yang pernah lahir di Gunung Semanggul dahulu yang mempunyai matlamat yang sama untuk menegakkan Islam apabila Negara merdeka. Suasana masyarakat yang dikelilingi dengan suasana agama maka bukan menjadi asing kepada Pas untuk menang. Kerana mereka memang diasuh supaya kepercayaaan dengan agama dan politik tidak boleh dipisahkan.(Nabil Abdullah: 232) Di dalam pertandingan tersebut calon Pas Tuan Guru Haji Ahmad Tuan Hussin mendapat undi sebanyak 8685 berbanding dengan calon Perikatan Mohd Sulaiman Haji Ahmad (haji Sulaiman Palestin) yang mendapat undi sebanyak 8235 manakala seorang lagi yang bertanding ialah Mohd. Jun bin Ngah dari Parti Kebangsaan Perak mendapat undi 3315.[11] (T.R. Smith, 1955: 69) Kemenangan calon Pas juga banyak disumbangkan oleh kepercayaan konsep durhaka dari anak murid pada tuan guru.(Nabil Abdullah, 1976: 229). Kemenangan ini juga kerana peribadi calon banyak menyubangkan tenaga dan masanya kepada pendidikan Islam yang merupakan anak ulama’ Tuan Hussain Kedah yang terkenal dan kebetulan beliau juga berketurunan banjar. (Muhammad Abu Bakar, 1997:163) Pas yang telah berjaya menarik perhatian ulama’ pondok melihat penyertaan mereka dalam politik sebahagian dari kehidupan beragama. (Muhammad Abu Bakar, 1985:326) Hal ini sangat menarik perhatian guru-guru agama kepada Pas. Kerana ia dipimpin oleh mereka yang mempunyai latar belakang pendidikan agama dan cita-cita untuk mendirikan hukum Islam.(Ahmad Kamar, 1979: 78 )

Menurut Means,

its formative period the PMIP relied heavily upon support of students and teachers in the religious pondok schools, where young Malays are instructed in the religious tenants of Islam (Means, 1970: 226)

Kemenangan Pas beberapa tahun sahaja apabila Pas ditubuhkan adalah merupakan kemenangan pengaruh pondok dan penampungan semangat kemelayuan di kalangan orang-orang Melayu yang begitu bimbang dengan kedudukan mereka akibat dasar pintu terbuka Inggeris dan pertambahan pesat penduduk Tanah Melayu dengan kemasukan China dan India. Semangat kemelayuan dan rasa bimbang ini masih menebal di negeri-negeri Kelantan dan Terengganu. Pengaruh pondok merupakan pengaruh Islam. Pondok-pondok merupakan benteng mempertahankan akidah Islam di tanah Melayu. Apabila tok-tok guru pondok telah memberi sokongan bulat kepada Pas maka rakyat mudah dipengaruhi untuk memberi sokongan kepada Pas. (Nakhaei, 1987: 38-39)

Walaupun Pas ditubuhkan di Pulau Pinang tetapi berkembang di Kelantan, kerana di sana adanya pondok.[12] Pengaruh sisitem pendidikan pondok yang begitu kuat di Kelantan menyebabkan agama merupakan satu sentiment penting kepada rakyat Kelantan. Perkara yang berkaitan dengan agama akan mendapat tempat di hati rakyat sebab itulah apabila Pas yang menyokong konsep Islam telah mendapat sambutan yang menggalakkan dari kalangan rakyat Kelantan. (Mohammad Agus Yusoff, 1994: 1) Pada awalnya ia berkembang di kawasan Melayu yang tepencil dan kurang maju. Namun begitu dengan adanya bantuan daripada pemimpin-pemimpin agama di peringkat kampung, guru-guru Melayu dan guru-guru agama maka parti itu mencapai banyak kejayaan dalam percubaan untuk menjelaskan tujuan politik dari sudut Islam. (Amaluddin Darus, 1977:34), (Ratnam, 1969:193). Disinilah letaknya kekuatan Pas kerana keupayaan pemimpin Pas mengeksploitasi _ Religious sentiments for political objectives_. (Means, 1970: 278), Begitu juga dengan Milne yang berpendapat sebagai sebuah negeri yang mempunyai masyarakat yang rofoundly conservative he driving force behind the parti comes from religion (Milne, 1967: 93)

Jasa besar yang dimainkan oleh tuan guru amat besar, walaupun ada kelemahan dalam penyampaian. Adalah tidak adil mengatakan guru-guru pondok menghalang kemajuan , kerana bagi beliau mereka adalah pejuang dan hulubalang yang telah berjuang sebelum kita berjuang dengan mempertahankan keyakinan umat kepada agama Allah sekalipun dalam bentuk dan cara yang sangat ketinggalan zaman. (Amaluddin Darus, 1977:42).

Penglibatan Dr. Burhanuddin al-Helmy[13] Prof. Zulkifli Muhammad[14], Dato’ Asri Haji Muda[15] dalam Pas juga impak dari pendidikan agama yang diterima sehingga mereka merasakan perlu melibatkan diri dengan Pas.

Penyertaan Dr. Burhanuddin diharap akan memberi kesan yang baik kepada Pas dalam persaingan politik nasional (SP 28/A/19 PAS 1955-1958. surat Hassan Adli kepada Othman Abdullah, 17 Disember 1956). Ustaz Abu Bakar Hamzah dan Ustaz Hassan Adli adalah dua tokoh utama Dewan Pemuda Pas yang memainkan peranan utama untuk menarik Dr. Burhanuddin dan meyakinkan pimpinan Pas tentang kepimpinan Dr. Burhanuddin yang bebas dari pengaruh sosialis dan gerakan kiri (SP 28/A/19 PAS 1955-1958, surat Hassan Adli kepada Othman Abdullah, 17 Disember 1956). Bukan perkara baru minat dan dekatnya Dr. Burhanudin dengan perjuangan Islam, malah penubuhan Hizbul Muslimin di Gunung Semanggul adalah nasihat Dr. Burhanuddin walaupun beliau tidak kedepan tetapi yang menjadi perancang utama ialah beliau. Sewaktu beliau menjawat Pegawai Tinggi Jepun di markaz Taiping sering berulng alik ke Ihya’ dan sering berbincang bagaimana hendak memajukan pendidikan dan kemajuan bangsa.[16] Dr. Burhanuddin melarang tentera Jepun daripada menganggu pelajar dan warga Ihya’ dan menyelamatkan penduduknya daripada terlibat dengan pembinaan keretapi maut di Sg Kwai sempadan Burma -Thai (Nabil Abdullah, 1976:87dan 91) Sebaik sahaja Dr. Burhanuddin menjadi Yang Dipertua Agung Pas. Wakil Ketua Dewan Pemuda Pas Ustaz Burhanudin Latif telah menyampaikan sebuah al-Quran dan Undang-Unang Tubuh Pas kepada beliau sebagai satu simbolik perjuangan Pas yang menjadikan al-Quran sebagai panduan (Amaluddin Darus, 1977:93). Ustaz Jamaluddin Amini adalah orang yang betanggungjawab membawa Prof. Zulkifli Mohammad ke dalam Pas pada 1955 (Mohd Asri Muda, 1993:45)

Dr. Burhanuddin juga seorang ulama’ walaupun beliau dikenali sebagai nasionalisma kiri kerana kelantangan beliau dalam menentang penjajah. Kebolehan beliau dalam bahasa Arab dan menguasai Bahasa Inggeris adalah gambaran kehebatan beliau sebagai seorang ulama’ dan intelektual. Beliau yang pernah menuntut di Sungai Jambu Sumatra selama dua tahun untuk pendidikan agama Islam. Selepas ia kembali dari Sumatra bapanya menghantarnya pula ke sekolah Pondok di Pulau Pisang, Jitra Kedah. Beliau tidak lama tinggal di sana kerana menganggap pembelajaranya terlalu rendah dan kemudian beliau ke Madrasah al-Mashor al-Islamiah Pulau Pinang, dalam masa yang singkat beliau menguasai bahasa Arab. (Kamarudin Jaafar, 1980: 4). Semasa Pas di bawah kepimpinan beliau telah menekankan betapa pentingnya ahli-ahli memperlengkapkan diri dengan ilmu-ilmu Islam dan berkewajipan untuk menyebarkan ilmu tersebut kepada masyarakat dan seterusnya kepada negara sehinggalah kepada pembentukan sebuah Negara Islam. (Halim Mahmood, 1983: 36)

Kalau ditinjau daripada penglibatan Dr. Burhanuddin sebelum menjadi Yang Dipertua Agong Pas , ternyata beliau mewakili elemen Islam dalam pertubuhan yang diwakilinya. Atas dasar inilah pimpinan beliau yang dipinggirkan dalam PKMM dengan diberi jawatan penasihat sahaja. (Funstorn, 108-109, Wan Abd. Rahman, 1991:4) Komitmen beliau terhadap Islam telah membolehkan beliau berfungsi sebagai pemimpin utama kepada pertubuhan pelbagai kaum dan bangsa dalam AMCJA dan ini meletakkan beliau sebagai one of the first Malay leaders to head a multi-racial political alliance. Kalaulah beliau seorang nasionalis yang kental besar kemungkinan beliau tidak sanggup untuk mewakili pertubuhan yang mewakili kepentingan pelbagai bangsa seperti AMCJA (All Malaya Council For Joint Action) (Wan Abd. Rahman, 1991:4). Kesanggupan beliau memimpin AMCJA itu menunjukkan kelincahan beliau dalam menyatakan Islam kepada bangsa lain yang bukan menganut agama Islam.

Sikap beliau yang mengambil berat dalam menyatakan Islam jelas dapat dilihat semasa beliau memegang jawatan tertinggi bagi seorang Melayu iaitu Penasihat Adat Istiadat dan Kebudayan Melayu yang berpejabat di Markaz Pentadbiran Jepun di Taiping. Semasa beliau memegang jawatan beliau menganjur dua kongres Islam. Beliau mengambil berat dan melindungi dan membantu Maahad Ehya’ al-Syarif sebuah puasat pendidikan Islam yang terkemuka dari segi sosial dan politik di Gunung Semanggol (Kamarudin Jaafar, 1980:5).

Pas begitu agresif ketika di bawah pimpinan Dr. Burhanudin al-Helmi (1956-1964). Beliau bekas pimpinan PKMM telah tidak menyertai mana-mana parti ketika dibebaskan dari tahanan pada tahun 1950. Beliau telah menyertai Pas pada bulan Disember 1956. Pada pandangan beliau Pas adalah parti Melayu yang berteraskan Islam dan memperjuangkan kebangsaan Melayu. Sehubungan dengan itu Dr. Burhanuddin menegaskan

hose who naively say that Pas is a party of Pak lebai should look around them, should turn to the middle East. As whether or not PAS is competent in its role in the struggle of national liberation, Middle East provides the example that a state, a nation cherished by every Muslim patriot will not be realised unless the national struggle has brought about genuine independence and sovereignty, unless the supreme task for national liberation has been genuinely fulfilled. (Dr. Burhanuddin al-Helmy, 1956: 5)

Pada awalnya Inggeris mengaggap Pas tidak begitu penting, tetapi dengan penyertaan Dr. Burhanuddin al-Helmi ia membimbangkan British. Ini kerana Burhanuddin adalah orang yang anti British dan bercita-cita pula untuk membentuk sebuah negara Islam. (Penal Pengkaji Sejarah Pusat Penyelidikan Pas, 1999:7)

Mesyuarat Agung kali pertama yang berlangsung pada 3 Januari 1953 bertempat di Dewan Madrasah Daeratul Maarif Al-Wataniah, Kepala Batas telah membincangkan cadangan penubuhan Dewan Ulama’, bersama dengan Dewan Pemuda dan Dewan Muslimat. Dalam mesyuarat tersebut perwakilan Hilir Perak telah mencadangkan ketiga-tiga usul berkenaan penubuhan tiga dewan-dewan dan disahkan sekali gus dan disokong oleh perwakilan Bukit Besar kemudian disokong sebulat suara. Dewan Ulama’ yang mempunyai ahli yang terdiri dari kalangan ulama’ dan mempunyai satu peraturan yang dinamakan dia peraturan Dewan Ulama’ PAS yang menentukan segala tanggungan-tanggungan dewan ini dan segala hak-haknya, dan peraturan-peraturan ini hendaklah disahkan dalam mesyuarat jawatankuasa Kerja Agung PAS(Peringatan Mesyuarat Agung Pas Kali Pertama, 1953: 12)

Dengan tertubuhnya Dewan Ulama’ sebagai sebuah badan penting dalam parti bertujuan menyediakan tempat dan peluang kepada penglibatan besar di kalangan ulama’. Lebih hebat lagi apabila kemenangan di Kerian menyedarkan bahawa pondok merupakan sektor yang penuh berpotensi di sudut politik, dan perhubungan antara Pas dengan ulama’. (Muhammad Abu Bakar, 1985:321-322)

Kesimpulan

Penubuhan Pas adalah hasil kesedaran politik Islam untuk mendaulatkan agama Allah di muka bumi ini. Mereka yang mempelopori pergerakan ini ialah dari kalangan orang agama yang begitu bersemangat menentang penjajah terutama aspirasi yang dibawa balik oleh anak murid Sheikh Muhammad Abduh di Timur Tengah. Mereka bangkit di tengah-tengah masyarakat dengan memberi kesedaran agama.

Peranan ulama’ dalam mencetuskan gerakan kemerdekaan Tanah Melayu. Mereka telah memainkan peranan utama dalam perjuangan dalam mempertahankan kedaulatan negeri-negeri Melayu daripada pencerobohan kuasa penjajah. Pada waktu itu madrasah dan pondok menjadi benteng pertahanan untuk meniupkan kesedaran menentang penjajah melalui pembangunan akidah dan semangat jihad.

Walaupun Pas pada peringkat awal adalah merupakan badan setelit kepada Umno untuk mengumpul tenaga-tenaga ulama’ pada waktu itu dan masih tertakluk dengan undang-undang Umno. Tetapi dengan pindaan terhadap undang-undang tubuhnya secara langsung Pas menjadi sebuah pertubuhan politik yang menjadi saingan dengan Umno. Selepas itu beberapa ulama’ Umno yang pada mulanya berkecimpung dengan Pas telah keluar dan kekal dalam badan induk Umno. Walau bagaimanapun Pas telah diasaskan oleh sekumpulan ulama’ untuk menjadi parti alternatif kepada masyarakat melayu. Nama-nama seperti Tuan Haji Ahmad Fuad bi Hassan, Tuan Guru Guru Haji Hussin Che Dol, Tuan Guru Haji Ahmad Tuan Hussin, Tuan Haji Muhammad Ghazali bin Haji Abdullah, Tuan Haji Abdullah Abbas Nasution, Tuan Haji Ahmad Maliki merupakan tokoh ulama’ yang mempelopori kewujudan Pas pada peringkat awal.

Pas telah meneruskan dasar Hizbul Muslimin dan kebanyakan ahlinya telah berjuang di dalam Pas, malahan Pas melanjutkan cita-cita kepada Hizbul Muslimin dari segi asas perjuangannya. Pas telah menjadi ‘main stream’ pada ketika itu yang telah mengambil tempat Hizbul Muslimin dan PKMM yang diharamkan oleh penjajah. Kerana ideologi Pas yang lantang dan berani maka ia mendapat sokongan akar umbi yang terdiri dari kalangan ulama’. Kehadiran Pas dalam masyarakat Melayu pada ketika itu ialah untuk memenuhi ruangan kosong di dalam masyarakat bagi mengembalikan Islam yang telah dijajah dengan harapan Islam dapat dijadikan kuasa penyatuan dan mengangkat martabat bangsa.

Oleh kerana itulah Pas mendapat tempat di dalam instutusi pondok dan sekolah agama rakyat yang sebahagian besar mendokong fikrah perjuangan Pas. Hal ini sangat menarik guru-guru agama kerana Pas dipimpin oleh mereka yang mempunyai latar belakang pendidikan agama dan cita-cita untuk ,mendirikan hukum Islam.(Ahmad Kamar, 1979/80:78)

Oleh itu Pas mempunyai hubungan yang rapat dengan institusi pendidkan agama dan pondok. Terdapat pondok yang begitu akrab dengan Pas, sebagai contohnya hubungan Madrasah al-Ulum Assyariah Batu 20, Bagan Datoh, Perak. Dicatatkan dalam sejarah madarasah tersebut telah menggunakan markaz Pas cawangan Batu 20 untuk digunakan kelas pengajian bagi menampung kekurangan bangunan kelas di madarasah tersebut pada tahun 1950an.(Sobri Haji Said, 1978: 54)

Malahan sejak awal penubuhan lagi ia dipelopori oleh ulama’. Menurut Ustaz Baharuddin Abdul Latif yang menghadiri majlis penubuhan Pas telah mencatatkan sebuah manifesto al-Badawi yang disediakan oleh Haji Ahmad Badawi yang tajuk lengkapnya “Manifesto al-Badawi Ulama’ Kejalan Allah” ia menggambarkan azam dan tekad ulama’ untuk berjuang menegakkan Islam dan ajarannya.(Baharuddin Abdul Latif, 1994:xx)

Walaupun Pas ditubuhkan di pantai barat tetapi ia berkembang biak di pantai timur, kerana di sana terdapatnya pondok dan sekolah agama. Perjuangan ini serasi dengan pengajaran dan pembelajaran mereka yang syumul dengan menerangkan Islam merangkumi persoalan hidup dan bernegara. Sebab itu Amaluddin Darus yang mempelopori Pas di Kelantan telah berusaha mendekati tok-tok guru. pondok untuk memimpin Pas.(Amaluddin Darus, 1977:34)

--------------------------------------------------------------------------------

[1] Konggres pertama PKMM pada 30hb. Nov hingga 3hb. Dis 1945 di Ipoh telah menetapkan supaya PKMM menuntut Malaya berkerajaan sendiri berdasarkan demokrasi, Bahasa Melayu hendaklah dijadikan bahasa rasmi dan mengadakan satu rupa bangsa (kerakyatan yang tunggal) di Tanah Melayu. Kedua menuntut kemerdekaan penuh yang berdasarkan demokrasi. Ketiga, Malaya pada akhirnya hendaklah bergabung dengan Indonesia. (Ahmad Azam, : 26-27)

[2] Pengharaman ini berkait rapat dengan tidak senangnya pihak berkuasa untuk melihat kepimpinan Islam akan bertapak di Tanah Melayu dan akan menggugat kepimpinan nasionalis pada waktu itu. (Muhammad Abu Bakar, 1994: 98)

[3] Walaupun ia lahir dari runtuhan Hizbul Muslimin tetapi dari segi faktanya memang Pas lahir dari rumah Umno. Ada di kalangan pemimpin Umo yang berjiwa Islam merasakan suatu kekosongan dalam bidang dan ruang gerakan politik jika Islam tidak disertakan sama. Mereka mahukan sebuah badan yang berdiri sendiri. (Mohd. Asri, 1993:37). Ada juga pandangan yang mengatakan bahawa kelahiran Pas tiada ada kaitan dengan Umno tetapi lahir dari kesedaran ulama’ dalam Umno (Nasharudin Mat Isa, 2001:9). Penulis lebih menerima pandangan yang mengatakan Pas lahir daripada Umno secara formal, kerana waktu itu berlaku kekosongan wadah Islam apabila penjajah mengharamkan Hizbul Muslimin. Kebetulan Dato’ Onn Jaafar merupakan kawan baik kepada ustaz Haji Ahmad Fuad telah mengamanahkan kepada beliau untuk mengemudikan bahagian agama pada peringkat awal. Manakala Ustaz Fuad merupakan bekas penuntut Ehya’ al-Syarif maka sudah tentu fikrah perjuangan Hizbul Muslimin masih membara dalam jiwanya dan fikrah inilah yang cuba diserapkan dalam Pas.

[4]Perlantikan Tuan Haji Ahmad Badwi Abdullah untuk menubuhkan Dewan Pemuda Islam sebagai jawatankuasa kecil (Lujnah/biro) dalam Jawatankuasa Agung Pas menunjukkan ulama’ diberi kepercayaan untuk menerajui Dewan Pemuda Pas (Minit Mesyuarat Jatankuasa Agung Pas, 3 April 1952:1). . Mesyuarat tersebut juga bersetuju untuk melantik Ustaz Ahmad Badwi seorang ulama’ terkenal di Utara Tanah Melayu yang juga seorang ahli Jawatankuasa Agung Pas sebagi Ketua Dewan Pemuda Islam yang akan menjalankan kerja-kerja kepemudaan (Mohd. Fadli Ghani 2003:2)

[5] Pengaruh agama yang ada pada Dr. Haji Abbas Alias yang menjadi Yang Dipertua Pas kedua (1953-1956) kerana bapanya seorang Qadhi di daerah Sitiawan Perak. Bapanya rakan sekelas dengan Haji Ahmad Fuad. (Mohd. Fadli Ghani2003c:1)

[6] Isu Islam sangat berkesan dan menjadi focus dalam setiap pilihanraya dan menjadi hujah antara PAS dengan UMNO untuk menarik undi di kawasan Melayu. Lihat, K.J. Ratnam, Religion And Politics In Malaya, dlm. ,Reading On Islam Southeast Asia, pnyt. Ahmad Ibrahim, Sharom Siddique, Yasmin Hussain, Institute Of Southeast Asian Studies, Singapura, 1985, hlm. 145. Lihat, Fred R. Von Der Mehden, Malaysia Islam And Multiethnic Polities, dlm. Islam In Asia, Religion, Politics And Sosiety. Pnyt., John. L Esposito, Oxford University Press, N. York, 1982, hlm 184

[7] Dewan Masyarakat meletakkan dengan 3P (Pondok, Padi, Pas) kerana kawasan yang ada 3P ini adalah kawasan Melayu majoritinya. Lihat Mahathir Mohd. Khir, Politik Melayu, Satu Lawan Satu,_ Dewan Masyarakat. Jan, 1992 hlm. 26.

[8] Lulusan syariah dan undang-undang Islam dari Universitas Muhammadiyyah Padang. (Mohd Fadli Ghani, 2001: 12)

[9] Pada waktu itu sekolah agama dan pondok menjadi tempat Pas menjalankan operasinya. Ini dapat dilihat Kongres Pemuda Islam telah diadakan pada 25hb. Ogos 1953 di Bangunan Madrasah al-Ulum As-Syariyyah, Batu 20 Bagan Datoh, Perak. (Mohd. Fadli Ghani, 2003: 38)

[10] Pada waktu itu kebanyakan dari kalangan Tuan Guru yang terlibat dalam perjuangan dalam memantapkan iman dan akidah. Perjuangan secara organisasi pada masa itu masih belum wujud dalam erti kata yang sebenarnya. Walaupun pada ketika itu telah ada beberapa pertubuhan yang mulai bergerak mengikut aliran Islam, namun gerakannya masih disekitar daerah tertentu. (Mohd. Asri Haji Muda, 1993:32)

[11] T.R. Smith (Supervisorof elections), 1955:69 Report of The First Election of the legislative Council the federation of Malaya, Government Press, Kuala Lumpur, 1955, hlm. 69

[12] Penglibatan pondok dalam proses politik boleh dilihat sekurang-kurangnya dalam dua peringkat pertama ia memain peranan yang pasif iaitu sekadar menjadi kawasan politik yang di datangi oleh wakil-wakil politik untuk mencari pengaruh di dalam kawasan pondok. Kedua pondok sebagai pusat kegiatan parti politik dan menjadi taman melahirkan tokoh-tokoh politik dan menjadi rujukan kepada parti politik dalam soal agama. ( Mohamad Abu Bakar, 1985:317)

[13] Menurut Dato Mohd. Asri Hj Muda mesyuarat tidak rasmi Angkatan Muda dalam Pas telah menghantar wakil yang terdiri daripada Ustaz Abdul Wahab Noor, Ustaz Baharuddin Latif berjumpa dengan Dr. Burhanuddin al-Helmy. (Dato’ Mohd Asri Haji Muda 1993). Dr. Burhanuddin yang memang dibesarkan dalam suasana pendidikan agama di Sg. Jambu Sumatera selama dua tahun kemudian di Sekolah Pondok di Pulau Pisang Jitra Kedah kemudian beliau masuk belajar di Madrasah al-Mashor al-Islamiah Pulau Pinang dan dapat menguasai bahasa Arab dengan baik. (Kamaruddin Jaafar 2001:9)

[14] Ustaz Jamaluddin Amini adalah orang yang betanggungjawab membawa Prof. Zulkifli Mohammad ke dalam Pas pada 1955 (Mohd Asri Muda, 1993:45)

[15] Dato’ Asri menyertai Pas apabila dipelawa oleh Ustaz Othman Abdullah, walaupun pada peringkat awal ia enggan kerana menganggap Pas bukan sebuah parti yang serius untuk menegakkan Islam sebaliknya ia hanya menjadi parti tunggangan orang lain. Tetapi apabila ustaz Othman Abdullah memberi keyakinan bahawa ini yang wajib kita bersama dengan Pas dan membawa kearah yang diredai oleh Allah SWT. (Mohd. Asri Haji Muda, 1993:38). Mohd. Asri juga orang yang mendapat pendidikan agama di Madrasah Muhamadiah di Kota Bharu (Wan Hashim Wan Teh, 1993: 18)

[16] Dr. Burhanuddin yang lincah dalam politik sehinggakan ia boleh berbaik dengan Jepun dan menjanjikan kemerdekaan Tanah Melayu pada 17 Ogos 1947 bersama dengan Indonesia. Tetapi Jepun telah menyerah kalah pada 14 Ogos 1947, walau bagaimanapun Sukarno terus mengistiharkan kemerdekaan Indonesia. Dr. Burhanudin tidak boleh berbuat demikian di Tanah Melayu kerana kumpulan yang menentang Jepun menguasai keadaan. Jika kemerdekaan yang dijanjikan oleh Jepun dapat dilaksnakan maka Dr. Burhanuddin bakal Perdana Menteri pada waktu itu.(John Funston, 1980: 120)

-Oleh: Ustaz Haji Idris bin Ahmad-

-Penulis adalah Ahli Jawatan Kuasa PAS Pusat sessi 2007-2009-